A hithau yn Ddiwrnod Owain Glyndŵr ar Fedi’r 16, dyma gyfle i edrych ar pwy yn union oedd y ffigwr chwedlonol hyn sydd yn parhau i fod yn symbol o Gymru rydd annibynnol 600 mlynedd wedi ei wrthryfel…
Pwy oedd Owain Glyndŵr?
Er bod 600 mlynedd wedi mynd heibio ers cyfnod Owain Glyndŵr, mae’n parhau i fod yn un o brif arwyr Cymru. Roedd yn arweinydd naturiol ac yn wladweinydd craff a unodd bobl Cymru a’u harwain yn erbyn rheolaeth Lloegr.
Nid ydym yn sicr pryd na lle y ganed Owain Glyndŵr. Y dyddiadau mwyaf tebygol yw 1349,1354 neu 1359. Y tebycaf yw iddo gael ei eni yng nghartref y teulu yn Sycharth neu, fel mae rhai yn honni, yn Nhrefgarn, Sir Benfro, yng nghartref teulu ei fam.
Roedd tras yn dra phwysig yng Nghymru yn y 14eg ganrif ac roedd llinach Owain yn ddilychwin, sef Tywysogion Gwynedd oedd wedi arwain y frwydr yn erbyn ymosodiadau’r Normaniaid a’r Saeson. Ar ochr ei dad, gallai olrhain ei linach yn ôl at Dywysog Powys yn yr 11eg ganrif, Bleddyn ap Cynfyn. Roedd llinach ei fam yn ymestyn yn ôl i’r un cyfnod, at Rhys ap Tewdwr, Tywysog y Deheubarth.
Yn 1400-01, dechreuodd Owain Glyndŵr ar gwrs a fyddai dod yn un o’r cyfnodau mwyaf dramatig yn hanes Cymru. Ei ddadl gyda Reginald de Grey o Ruthun – yn ymwneud â thir cyffredin – daeth i’w ben pan, wedi llawer o apeliadau anwybyddedig i’r Brenin, cymerodd Owain y pwnc yn ei law ei hunan ac ymosododd â Rhuthun.
Yr hynny sydd yn arwyddocaol am y digwyddiad yw’r cyflymder a phlu a trôdd dadl leol rhwng dau arglwydd y mers yn ryfel danbaid yn erbyn y Goron Seisnig. Rhedodd ddynion anhapus o bob math o fywyd i ymuno ag achos Owain, ac felly dangosodd nad oedd y weledigaeth o Gymru annibynnol wedi marw gyda Llywelyn ap Gruffudd yn 1282 wedi’r cwbl.
Ystormodd Gwrthryfel Glyndŵr yn ffyrnig am bron ddegawd ac, er gwaethaf buddugolaethau cynnar syfrdanol a choroni Glyndŵr yn Dywysog Cymru yn 1404, drechu byddai’r ymdrech yn y diwedd. Erbyn 1408-09, roedd yr wrthryfel bron drosodd, cyn gyflym ag y dechreuodd; erbyn 1410, ei arweinydd ysbrydolig a’r ffo, ei yrfa a’i enw da yn chwâl, ei gartref a’i deulu wedi’u dinistrio.
Erbyn hyn mae Owain Glyndwr wedi troi yn ffigwr chwedlonol yn hanes Cymru. Mae wedi aros yng nghof y Gymru gyfoes fel un o arwyr pwysicaf y genedl ac yn symbol o genedlaetholdeb sifig Gymreig. Mae’r ffaith ein bod ni’n parhau i ddathlu Diwrnod Owain Glyndwr ar Fedi’r 16 yn arwydd clir o’i bwysigrwydd a’i arwyddocad i’r Cymry hyd heddiw ac yn arwydd nad yw’r nod o sefydlu gwladwriaeth Gymreig annibynnol ddim eto yn anghof…
(Diolch i Ganolfan Owain Glyndwr am y prif destun)
Darllen difyr
Dyma rhai o’r llyfrau gorau ar Owain Glyndwr – i’r arbenigwyr ac i’r ffans!
Owain Glyndwr: Tywysog Cymru gan Rhiannon Ifans
Cyfrol hardd i’w thrysori, yn cynnwys tair stori ar ddeg gan Rhiannon Ifans yn cyflwyno oes Owain Glyndŵr yn ddeheuig trwy gyfrwng chwedl a hanes, ynghyd â darluniau lliw trawiadol gan Margaret Jones.
Addas ar gyfer: Plant 7-11 oed, oedolion fel llyfr anrheg
Llyfr Lliwio Owain Glyndwr gan Elwyn Ioan (lluniau) a Lefi Gruffudd (testun)
Llyfr lliwio gwreiddiol yn cynnwys pedwar ar ddeg o luniau i’w lliwio gan Elwyn Ioan, ynghyd â thestun perthnasol yn portreadu digwyddiadau ym mywyd Owain Glyndŵr.
Addas ar gyfer: Unrhyw oedran!
Dyddiau Olaf Owain Glyndwr gan Gruffydd Aled Williams
I nodi chwechanmlwyddiant tebyg marw Owain Glyndŵr, cyhoeddwyd astudiaeth o’r traddodiadau a ddatblygodd ynghylch ei ddyddiau olaf, man ei farwolaeth a mannau posib ei gladdu. Mae’r gyfrol yn edrych o’r newydd ar yr honiadau a wnaed ynghylch mannau claddu Glyndŵr, gan seilio’r ymdriniaeth ar ymchwil mewn llawysgrifau ac ar ymchwil ar lawr gwlad. Enillydd Ffeithiol Cymraeg: Llyfr y Flwyddyn 2015/16.
Addas ar gyfer: Rheiny sy’n ymddiddori yn hanes, hanes Cymru neu hanes Glyndŵr. Unrhyw un sy’n hoff o stori ddirgelwch dda!
Owain Glyndwr: Trwy Ras Duw, Tywysog Cymru gan R R Davies
Astudiaeth feistrolgar o safle Owain Glyn Dŵr fel gwladweinydd uchelgeisiol ac arwr cenedlaethol, ynghyd â’i gyfraniad i wleidyddiaeth Cymru ar droad y 15fed ganrif, gan y diweddar R. R. Davies, a oedd yn awdurdod ar y pwnc.
Addas ar gyfer: Rheiny sy’n ymddiddori yn hanes, hanes Cymru neu hanes Glyndŵr.
Bryn y Crogwr gan Bethan Gwanas
Nofel arswyd am goediwr (tree surgeon) sy’n cael profiadau rhyfedd wrth drin hen dderwen sydd â hanes yn mynd ‘nôl i wrthryfel Owain Glyndŵr.
Addas ar gyfer: Oedolion sy’n hoff o stori dda! Dysgwyr.
Gellid hefyd prynu poster Owain Glyndwr gyda dyfyniad gan Gerallt Lloyd Owen neu papur £10 Cymreig Glyndwr (ddim yn dendr cyfreithiol…eto).
Gellid siopa holl nwyddau a llyfrau Owain Glyndwr gan Y Lolfa yma.
Y Silff Lyfrau | the Welsh Bookshelf 